CHO’LPONNING “YORQINOY”DRAMASI.

REJA:

1. Dramaning yozilish tarixi.
2. Dramada aks ettirilgan voqealar.
3. Asarning badiiy xususiyatlari.
   BAYONI:
   Cho’lponning dramaturgiya sohasidagi ilk asarlari 20-yillar arafasida
   maydonga kelgan bo’lsa-da, ular shuningdek, 1920-yilda yozilgan “Yorqinoy”
   dramasi ham kchik sahna asarlari edi. Shuning uchun ham Moskvadagi o’zbek
   drama studiyasida sahnalashtirish uchun mahalliy mavzudagi asarlarga ehtiyoj
   tug’ilganidan Cho’lpon mazkur pyesani qayta ishlab uni 1926-yilda kitob holida
   nashr etdi.
   Pyesada Cho’lponning bag’ishlov so’zlari ilova etilgan: “Totli va boy tili
   bilan ertak aytib berib, shu asarning yozilishiga sabab bo’lgan KAMPIR ONAga
   hurmat bilan bag’ishlayman”.
   Bu so’zlardan ma’lum bo’lishicha, “Yorqinoy” pyesasi zaminida
   Cho’lponning “kampir onasi”dan eshitgan xalq ertagi yotadi. Ayrim manbalrda esa
   “Yorqinoy” pyesasida Andijondagi Po’latxon qo’zg’oloni bilan bo’gliq voqealar
   aks ettirilgan, degan fikr ham mavjud. Bizningcha ham, Cho’lpon yoshligida
   “kampir onasi”dan Po’latxon qo’zg’oloni haqidagi ertaknamo voqeani eshitgan va
   mazkur asarni yaratishda shu ertak-voqeadan foydalangan bo’lishi mumkin.
   O’lmas Botir ismli sarkardaning qarorgohida bog’bonlik qilgan Po’lat bilan
   uning Yorqinoy o’rtasida muhabbat shabadasi esa boshlaydi. Po’lat bu uyning
   oddiy xizmatkori, Yorqinoy esa xonzodalarga mos qayliq bo’lgani uchun bog’bon
   yigit o’z sevgisining baxtli natija bilan tugashi mumkinligiga ishonmay O’lmas
   Botir xonadonidan ketmoqchi bo’ladi. Shu payt Po’latni Yorqinoy bilan tanholikda
   uchratib qolgan Botir uni benomuslikda, ko’rnamaklikda ayblaydi. Yorqinoyni
   ham or-nomusni unutib, faqir bir xizmatkor bilan uchrashgani uchun o’ldirishga
   tayyor ekanligini aytadi. Yorqinoy esa haq yo’lida o’limga ham tayyor.
   O’lmas Botir va unga o’xshash kimsalar uchun haq ikki xil bo’lgan: o’zlari
   uchun va o’zgalar uchun. O’zlari uchun mavjud bo’lgan haq uni o’zining yolg’iz
   qizini jazolashga imkon bermaydi, lekin o’zgalar uchun haq tushunchasi uni shu
   lahzaning o’zida Po’latni qatl etish uchun yo’l ochadi. Ana shunday e’tiqod bilan
   yashagan O’lmas Botirning halol inson emas, balki zolim va qonxo’r sarkarda
   ekanligi ma’lum bo’ladi. U bilan ilk bor to’qnashgan va yuzma-yuz olishishga
   majbur bo’lgan Po’lat o’zining va otasining kim ekanligini undan so’rab
   bilmoqchi, o’z ajdodlarining taqdiri to’g’risida xabar topmoqchi bo’ladi. Lekin
   kutilmaganda bu narsa O’lmas Botirning eng dahshatli siri ekanligi oshkor bo’lib
   qoladi.
   Agar biz Cho’lpon ijodi va ijtimoy faoliyatining negiz-negiziga nazar
   tashlasak, uning uchun faqat bir sajdagoh bor ekanligini ko’ramiz. Bu xalqdir.
   Xalq qayerda bo’lsa, haq ham o’sha yerda bo’ladi. Shuning uchun ham Cho’lpon
   otasi orzu qilgan mudarrislik kasbini tanlamay, o’zini xalq baxt-saodati yo’lida
   mashaqqat va azoblar bilan to’la kurashga bag’ishlagan edi. Yorqinoyning ham
   “hunari go’rkovnikidan ham yomon” otasidan voz kechib, Po’lat sarkardasi
   bo’lgan xalq bag’riga otilishida Cho’lpon tushungan hayot ma’nosi yotadi.
   Yorqinoy Po’latga ruhan yaqin bo’lgani, uni nafaqat or-nomusli, irodali
   yigit, balki haqiqat yo’lida kurashga tayyor bo’lgani uchun ham sevadi. Yorqinoy
   otasining qonli ishlaridan xabardor bo’lgach, undan voz kechib, Po’lat olib borgan
   kurashga qo’shiladiki, biz uning vujudida To’marisning qoni jo’sh urib turganiga
   ishonch hosil qilamiz.
   Po’lat o’z do’stlari – qashshoq xalq vakillari bilan birga hamda yoshlikdan
   jangovarlik an’analari asosida tarbiya ko’rgan Yorqinoy yordamida xon
   qo’shinlarini yengib, saltanat tepasiga keladi. Ammo Yorqinoy uchun toju taxt
   emas, uni sevuvchi, unga butun hayotini bag’ishlovchi Po’lat kerak edi. U
   Po’latning saltanat ishlaridan ortgan daqiqalarinigina huzurida, yana horigan holda
   o’tkazayotganini ko’rib g’azablanadi, toju taxtdan ham nafratlanib ketadi. Shunda
   Po’lat Yorqinoyga bunday javob beradi: “Toju taxt… toju taxtning orqasida yurt
   bor, el bor, xalq bor… uni o’ylash kerak… uning g’amini yeyish kerak…”
   Bu alangali so’zlar asarda tasvirlangan voqealardan kelib chiquvchi
   mantiqiy xulosadir. Ko’ramizki, Cho’lpon ushbu asarida xalq – qahramonlik
   dostonlari an’analaridan istifoda etgan holda zamonaviy muhim g’oya bilan
   sug’orilgan asarni yaratgan.
   Tayanch iboralar:
   Dramaturgiya, pyesa, sahnalashritirish, obraz, dialog, monolog, dramatik
   lavha, voqea, xalq qahramonlik dostonlari,toj-taxt,g’oya.
   Savol va topshiriqlar:
4. “Yorqinoy”dramasining yaratilish tarixi haqida nimalarni bilasiz?
5. Po’lat va Yorqinoy obrazlarini tasvirlab bering.
6. Po’lat kim bo’lib ishlar edi?
7. U O’lmas Botirdan nega otasi haqida so’raydi?
8. Nega Po’lat Yorqinoyni sevgani holda mamlakatga rahbar bo’lgach undan
   uzoqlashgandek bo’ladi?
   “Yorqinoy” pyesasi asosida kichik sahna asari tayyorlang.