Abulfayzxonning hayoti va faoliyati
Kirish
Oʻzbek davlatchiligi tarixida muhim oʻrin tutgan Buxoro xonligi Ashtarxoniylar sulolasi davrida kuchayib, soʻngra zaiflashib bordi. Ushbu sulolaning oxirgi vakillaridan biri Abulfayzxon edi. U 1711 yilda taxtga oʻtirib, 1747 yilgacha Buxoro xonligini boshqargan. Uning hukmronligi davrida ichki nizolar, siyosiy beqarorlik va tashqi tahdidlar kuchaygan. Ayniqsa, Eron hukmdori Nodirshohning bosqini natijasida Abulfayzxon taxtdan agʻdarilib, qatl etilgan. Uning hukmronligi Buxoro xonligining zaiflashish davriga toʻgʻri kelgan bo‘lib, tarixiy jihatdan ahamiyatli va ibratli saboqlarga ega.
Asosiy qism
1. Abulfayzxonning hukmronlik yillari
Abulfayzxon 1695 yilda tugʻilgan bo‘lib, Subhonqulixonning oʻgʻli edi. 1711 yilda akasi Ubaydullaxon oʻldirilgach, taxtga chiqqan. Uning hukmronligi Buxoro xonligining zaiflashgan davriga to‘g‘ri kelgan. Xon markaziy hokimiyatni mustahkamlashga harakat qilgan bo‘lsa-da, amirlar va zodagonlar kuchayib, uning hokimiyatini cheklab qo‘yishgan.
Bu davrda Buxoro xonligida ichki nizolar avj olgan. Xon davlat boshqaruvida mustaqil qaror qabul qilishdan ko‘ra, amirlarning ta’sirida bo‘lgan. Bu esa siyosiy beqarorlikka olib kelgan. Abulfayzxon zodagonlar o‘rtasida murosani saqlashga harakat qilgan bo‘lsa ham, bu muvaffaqiyatsiz yakunlangan.
2. Buxoro xonligidagi ichki va tashqi siyosat
Abulfayzxon ichki siyosatda barqarorlikni saqlashga intilgan bo‘lsa-da, amirlar o‘rtasidagi ichki kurash kuchayib ketgan. Mahalliy hokimlar mustaqil siyosat yuritib, markaziy hokimiyatni zaiflashtirishgan. Bu holat iqtisodiy tanazzulga ham olib kelgan.
Tashqi siyosatda esa Abulfayzxon qo‘shni davlatlar bilan munosabatlarni saqlashga harakat qilgan. Biroq 1737 yilda Nodirshoh Movarounnahrga yurish boshlagan. Nodirshoh kuchli qo‘shin bilan Buxoroga bostirib kirgan va Abulfayzxonni o‘ziga qaram qilib qo‘ygan. Shundan so‘ng, xonlik amalda Nodirshohga tobe holatga tushib qolgan. Bu esa xalq orasida norozilik keltirib chiqargan.
3. Abulfayzxonning taxtdan ag‘darilishi va o‘limi
1747 yilda Nodirshoh oʻldirilgach, Buxorodagi siyosiy vaziyat yanada murakkablashdi. Nodirshohning vafoti ortidan Eron ta’siri biroz zaiflashgan bo‘lsa-da, xonlik ichidagi nizolar davom etgan. Shunday bir sharoitda Abulfayzxon amirlarning fitnasi tufayli taxtdan ag‘darilgan va qatl etilgan.
Uning o‘ldirilishi bilan Ashtarxoniylar sulolasining ta’siri butunlay yo‘qoldi. Abulfayzxon davrida amirlar va zodagonlarning roli kuchaygan bo‘lsa, u vafotidan keyin hokimiyat butunlay amirlar qo‘liga o‘tib ketdi. Shundan so‘ng, Buxoro xonligida Mang‘itlar sulolasi ta’siri kuchayib, keyinchalik ular hukmronlikni qo‘lga oldi.
Xulosa
Abulfayzxon hukmronlik qilgan davr Buxoro xonligi tarixida inqiroz davri sifatida baholanadi. Markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlarning roli ortgan, tashqi dushmanlar xonlikka tazyiq o‘tkazgan. Ayniqsa, Nodirshohning bosqini Buxoro mustaqilligiga jiddiy xavf tug‘dirgan.
Abulfayzxon o‘z davrida davlatni barqaror ushlab turishga harakat qilgan bo‘lsa-da, ichki nizolar va tashqi bosqinchilik tufayli muvaffaqiyatga erisha olmagan. Uning o‘limidan so‘ng Buxoro xonligi yanada zaiflashgan va yangi sulola – Mang‘itlar hukmronligi boshlangan.
Tarixdan olingan saboqlardan biri shuki, markaziy hokimiyatning zaiflashishi va ichki nizolar davlatni inqirozga olib keladi. Abulfayzxon davridagi siyosiy muammolar bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib, u davlat boshqaruvida mustahkam siyosat yuritish muhimligini ko‘rsatadi.
Shu tariqa, Abulfayzxon shaxsi tarixiy jihatdan muhim bo‘lib, uning faoliyati Buxoro xonligining keyingi taqdiriga katta ta’sir ko‘rsatgan.
