Insho.uz:
»Qodiriy-romannavis»
Reja:
I.Kirish.Abdulla Qodiriy- o‘zbek romanchiligining asoschisi.
II.Asosiy qism:
1.»Mehrobdan chayon» romanidagi bosh qahramonlar tavsifi.
2.»O‘tgan kunlar» romani sujetining o‘ziga xos xususiyatlari.
3.»O‘tgan kunlar» romanida asosiy obrazlar.
III.Xulosa.Abdulla Qodiriy romanlaridan olgan xulosam.
»Moziyga qaytib ish ko‘rmak,xayrlik deydilar»(A.Qodiriy)
XX asr oʻzbek milliy adabiyotining yirik namoyandalaridan biri, buyuk romannavis
Abdulla Qodiriy 1894 yil 10 aprelda Toshkent shahridagi Eshonguzar mahallasida
tugʻilgan.Tarjimayi holidagi quyidagi soʻzlar yozuvchining 1926 yilga qadar kechgan hayotiga
oydinlik kiritadi: “Har holda bemavridroq boʻlsa kerak, kambagʻal, bogʻbonlik bilan kun
kechirguvchi bir oilada… tugʻilgʻonman. Yoshim toʻqqiz-oʻnlarga borgʻondan soʻng meni
maktabga yubordilar. Maktabda ikki-uch yil chamasi eski usulda oʻqib, keyingi vaqtlarda
oilamizning nihoyatda qashshoq kun kechirgani vajhidan oʻn ikki yoshimda meni bir boyga
xizmatchilikka berdilar.Abdulla Qodiriy 1917-1918 yillardan boshlab «Oʻtgan kunlar» romani
uchun material yigʻishga kirishdi. 1922 yidda birinchi oʻzbek romanining dastlabki boblari
«Inqilob» jurnalida chop etila boshladi. 1925-1926 yillarda «Oʻtgan kunlar» uch boʻlim holida
kitob boʻlib nashr etildi. 1928 yili yozuvchining ikkinchi tarixiy romani — «Mehrobdan chayon»
nashrdan chiqdi. Har ikki tarixiy romanda ham adib xalqning milliy mustamlaka zulmidan
ozod boʻlish haqidagi orzu-umidlarini ifoda qiladi.
“Mehrobdan chayon” romani yozuvchi izohi bilan Xudoyorxon va munshiylari hayotidan
tarixiy ro’mon bo’lib, unda Qo’qon xoni Xudoyorxonning noodil siyosati, insofsiz ulamolar,
o’sha davrning og’ir hayot tarzi, oddiy xalqning ahvoloti haqida so’z boradi.“Shu ikki sinf
kurashini tasvir qilish vositasida xon harami, xotinlari, qirq qizlar, tarixiy va etnog’rafik
lavhalar, o’zbek hayoti, qiziqchilig’i, tanqidchiligi, o’zbek xotin-qizlari orasidag’i iste’dod,
shoiralar, azkiyachilik va boshqa yana ko’p nuqtalarni qamrab olindi” deb yozadi Abdulla
Qodiriy.Romon sujetini so’zlab o’tirishning hojati yo’q. Zero, ko’pchilik bu tarixiy roman va
uning filmi bilan tanish.O’qishni boshlashingiz bilanoq, Ra’noning otasi Solih mahdum va
uning qiliqlaridan jahlingiz chiqa boshlaydi. O’ta razil, qurumsoq, qo’l ostida 200 tillosi, 2
sandiq saruposi bo’la turib, har kuni qattiq non yeyishi va oilasiga ham xuddi shunday
munosabatini kuzatasiz.Yozuvchi Solih Maxdum, Abdurahmon domla, Shahodat muftiy,
Hurramshohlar obrazi orqali zalolatga ketgan ba’zi ruhoniylarning asl basharasini ochib
beradi. Ularning iflos bir moziyidan tortiq hozirgi kunigacha tasvirlab, xalqni aldash,
laqillatish kabi hunarlarni o’zlariga kasb qilib olgan ba’zi domlalarning holatiga achinadi. Bu
hol bilan jamiyat tobora zalolat botqog’iga botib ketaverishidan afsuslanadi.Sultonali Mirzo, Safar bo’zchi, Muhammad Rajabbek, Toyir, Qobil. Oisha bibilar obrazi orqali oddiy xalq va
hukumat vakillarining insof-diyonati, o’zbekona samimiyatini ochib beradi.Maknuna
aytganlaridek, romanning bosh qahramonlari Anvar bilan Ra’noning jasoratlariga tan
bermaslikning iloji yo’q. Albatta ikki sevishganning orasidagi muloqotlar, mushoiralar tasviri
ham juda originaldir.
Barchamizga ma’lumki, ijodkor o’zining “O’tkan kunlar” asari bilan o’zbek
romanchiligiga salmoqli hissa qo’shdi va romanchilikka asos soldi. Milliy ruhni to’laqonli aks
ettirish va uni saqlab qolishda boshqa biror bir vosita badiiy adabiyotga tenglasha olmaydi.
Buni chuqur anglab yetgan adib “O’tkan kunlar” romanida mana shu milliy ruh nafasini
singdirdi. Va aynan shu milliy ruh asar qahramonlarining taqdirlarida ham o’z ifodasini topdi.
Davlatimiz rahbari ham adabiyot haqida gapirar ekan milliy adabiyot, avallo milliy ruhni aks
ettirmog’i lozimligini bot-bot o’z nutuqlarida takrorlab keladilar. Hozirgi davr adabiblaridan
ham o’zi yaratayotgan asarlarida milliy ruh nafasini har bir qahramonlar timsoli va
taqdirlarida namoyon qilishlari lozimligini,
milliy ruhini saqlab qolgan millat esa abadiy
yashashini alohida ta’kidlaydilar.Har bir ishiga sitqidildan yondashadigan, talabchan adib
barchaga birdek qadrli bo’lgan asar yaratish uchun, puxta tayyorgarlik ko’rish kerak degan
g’oyani ilgari surdi va 1917-1918-yillardan boshlab “O’tkan kunlar” romani uchun material
yig’ishga kirishdi. Yozuvchi xalqning hayoti, ahvoli, ruhiyatini yirik badiiy asarda tasvirlash
zaruriyatini his etardi. Adib romanni 1919-yildan yoza boshladi. 1922-yil “Inqilob” jurnalida
romanning dastlabki parchalari chop etildi 1925-yil IIbo’lim, 1926-yilda III-bobi nashr etildi.
1938-yilda esa qadrdon va qadrli bo’lgan asarimiz ilk bora Boku shahrida dunyo yuzini ko’rdi.
Adib o’z asari haqida: “Yozmoqg’a niyatlanganim ushbu – “O’tkan kunlar”, yangi zamon
ro’monchiligi bilan tanishish yo’lida kichkina bir tajriba, yana to’g’risi bir havasdir. Ma’lumki,
har bir ishning ham yangi – ibtidoiy davrida talay kamchiliklar bilan maydonga chiqishi,
ahllarining yetishmaklari ila sekin-sekin tuzalib, takomulga yuz tutishi tabiiy bir holdir. Mana
shuning daldasida havasimda jasorat etdim, havaskorlik orqasida kecha turgan qusur va
xatolardan chochib turmadim Moziyg’a qaytib ish ko’rish xayrlik deydilar. Shunga ko’ra
mavzuni moziydan, yaqin o’tkan kunlardan, tariximizning eng kirlik, qora kunlarida bo’lg’an
keyingi “xon zamonlari” dan belguladim”, — deydi. Xon zamonlari va mustabid shurolar
hukmronligi davrida xalq butunlay qoloq va achinarli ahvolga kelib qolgan edi. Buni teran
anlagan buyuk ma’rifatparvar adiblarimiz o’z harakatlari va yozgan asarlari bilan mudrab
yotgan xalqni uyg’otishga da’vat etar ekanlar, ularni mavjud mustabid tuzum amaldorlari
tomonidan vatan xoini, xalq dushmani degan tamg’a bilan Sibrga va mehnat tuzatish
lagerlariga yuborilganligini Xamza, Behbudiy, Fitrat kabi buyuk adiblarimizning asarlarini
o’qib, ularning hayot yo’llarini o’rganish davomida chuqur anglab yetayapmiz. Qodiriyning
“O’tkan kunlar” asari ham aynan ilmga va ma’rifatga chorlovchi asar bo’lganligi uchun
shunday ta’ziqlar ostida qoldi. Ya’ni, asar dastlab chop etilganda uni kamsitish va buzib talqin
etish hollariga yo’l qo’yildi. M.Sheverdin asar haqida qarashlarini: “Roman avvalo aholining
quyi sinf tabaqasi to’g’risida tasavvur bermaydi. Romanni o’qir ekanmiz,o’sha vaqtlarda
mehnatkashlarning qanday kun kechirganlari, ularning ahvoli, mafaatlari haqida biror xulosa
chiqaraolmaymiz. Aksincha Qo’qon xonligining barcha fuqarolari savdogar bo’lgan va
badavlat yashagan, deb o’ylash mumkin” –desa, tanqidchi Sotti Husayn “O’tkan kunlar”
haqida yozgan maqolalarida A.Qodiriyni novatorligini payqamay, uni arab yozuvchisi Jo’rji
Zaydonning taqlidchisi deb asossiz ravishda ayblaydi. Professor Sobir Mirvaliyev esa adib ijodini puxta o’rganib, xaqiqatdan ham Qodiriy Jo’rji Zaydonni o’zining ustozi deb bilganini
alohida ta’kidlab o’tadi ammo u: “ A.Qodiriy iste’dodi, mahorati va tasvirlash uslubi jihatidan
ustozidan anch yuqorida edi. Agar J.Zaydon tarixni tavsif etish yo’lidan borsa, A.Qodiriy uni
tasvirlash, ko’rsatish yo’lidan bordi. U J.Zaydon kabi tarixchi-xronikachi emas,yozuvchi-
san’atkor sifatida maydonga chiqdi. Bu yozuvchining novatorligi edi. Buning ustiga jo’rji
zaydon romanlari qahramonlari o’z tili muallifnutqida bir ovozda harakterga keltirsa, Abdulla
Qodiriy romanida realistik epik nasrga xos ko’p ovozlik ustivorlik qiladi”,- deydi.
1968-yilda Germaniyaning Berlin shahrida “O’tkan kunlar’’ romani “Toshkentlik
sevishganlar” nomi bilan nemis tilida nashr etilgan o’zbekning shoh asarida obrazlari orqali
taqdir mavzusi juda chiroyli yoritilgan. Aynan bosh qaxramonlarning emas, balki epizoddagi
har bir obrazlar ularning hayot yo’llari va taqdirlari nihoyatta chiroyli va ishonarli qilib
tasvirlab berilgan. Bunga biz asarni o’qish jarayonida amin bo’lamiz. Yana bu roman shunisi
bilin ham ahamiyatliki, asarda milly tarovat ufurib turadi. Bu xususiyat obrazlarning ichki va
tashqi qiyofasida ham, peyzaj va sujet tasvirida ham yaqqol ko’rinadi. Romand
a ifodalangan
milliy tarovat asar ta’sirligini kichaytirishga xizmat qiladi. Shuningdek, kitobxonga
xalqimizning urf – odatlari, rasm – rusumlari, mehmon kutish, to’y qilish kabi marosimlariga
oid juda ko’p qiziqarli ma’lumotlar beradi Esimni tanibmanki, har doim Kumushning guzal
xislatlarini qizlarga o’rnak qilib kelinadi.Agar kimning uyida qiz farzand dunyoga kelsa unga
albatta Kumushbibi erkalatib Kumushoy deb ism qo’yishadi. Bu ham bo’lsa Kumushga
bo’lgan cheksiz muhabbatdan nishonadir. Ammo meni bir narsa doimo qiynaydi nega hech
birimiz Zaynabga havas qilmaymiz? Zaynabni Kumushning achchiq qismatida birinchi galdagi
aybdor shaxs sifatida bilamiz-u, lekin hech o’ylab ko’rganmizmi aslida “ achchiq qismat”
kimning taqdiri? Zaynabning emasmi!? Aslida u emasmi jabirdiyda!?
“…atlas ko’rpa, par yostiq quchog’ida sovuqdan erinibmi va boshqa bir sababdanmi
uyg’oq yotgan bir qizni ko’ramiz. Uning zulfi par yostiqning turlik tomonig’a tartibsiz suratda
to’zg’ib, quyuq jinggila kiprik ostidag’i timqora ko’zlari bir nuqtag’a tikilgan-da, nimadir bir
narsani ko’rgan kabi… qop-qora kamon, o’tib ketkan nafis, qiyig’ qoshlari chimirilgan-da,
nimadir bir narsadan cho’chigan kabi… to’lg’an oydek g’uborsiz oq yuzi bir oz qizilliqg’a
aylangan-da, kimdandir uyalg’an kabi…”6 Ta’rifni oxiriga yetkazmasdanoq gap kim xaqida
borayotganini anglab olish xech kim uchun qiyinchilik tug’dirmaydi. Bu qiz, suratdagi malak
barchamizga yaxshi tanish bo’lgan Kumushbibi. Uni Olloh Mirzakarm qutudordek
oqil,Oftoboyimdek keng mulohazali dono ayolning farzandi bo’lish baxti bilan siylagan. Ota-
onasining yakka-yu-yagonasi ko’zlarining oq-u qorasi bo’lgan bizning malak Kumush bilimli,
oqila, farosatli va go’zal xulqli qiz bo’lib voyaga yetdi. 18yoshga to’lmasidanoq ostonasini
qoqip keladigan sovchilarning adog’i bo’lmas, ammo Kumushga bu keladurg’on sovchilardan
birortasi ham maqul kelmas edi. U o’z taqdiri boshqa bir inson bilan bog’liqligini yurakdan his
etardi. Hislari unga hiyonat qilmadi. Kumush Toshkandning mashhur a’yonlaridan bo’lgan
Yusufbek hojining aqlli, kelishgan ilmli o’g’li – Otabekning, u esa Kumushning taqdiriga
aylandi. U go’zalligi bilan bir qatorda biroz xiylakor va makkora edi. Biz buni uning
Toshkentga kelganida, Marg’ilonga onasiga yozgan maktubidan bilishimiz mumkin. Uning
maktubda quyidagi so’zlar bitilgan edi: “ Zaynab bilan uyatsizcha ko’p olishdiq, bu
itmushuklikdan biz zerimasak-da, kuyavingizning jonidan to’ydirayozdiq. Mundan bir muncha
ilgari biz ikki kundashning yuzimizga: “Agar shu holda davom eta bersalaring ikkavlaringa
ham barobar javob berib qutilaman!” dedi. Uning bu tahdidi ikkimizga emas, balki bittamizgagina xos edi. Men bu tahdiddan albatta qo’rqmadim , ammo “Zaynab tushunib
qolmasa yaxshi edi” deb qo’rqdim…»Kumush o’ziga, Otabekni muhabbatiga juda qattiq
ishonardi. Bir so’z bilan aytganda,juda qisqa vaqt ichida Kumush Yusufbek Hoji
xonadoninning erka va sevimli keliniga aylandi. Bu esa uning o’ziga bo’lgan ishonchini yanada
oshirardi. Qaynonasi O’zbek oyim uchun toki Marg’ilonliq kelin kelgunga qadar Zaynabdanda
suyukli kelini yo’q edi. Ammo Kumush kelgach O’zbek oyimning muhabbati unga ko’chdi va
Zaynab yana chetda qoldi. Zaynab Kumushdek dilrabo bo’lmasada kuxlikkina qiz. Kumushdan
bir yoshga kichik. Shuning uchunmi, yoki o’sib ulg’aygan muhiti sababmi Kumushdek serfikr
emas. Uncha — muncha narsalarni fikirlashga aqli yetmaydi-yu, lekin bolalarcha beg’ubor,
ko’ngli toza qiz. U bilan Kumushning o’xshashligi, bu -ularning taqdirlari bir kishi bilan
bog’liqligidadir. Ya’ni ikkisi ham bir kishining yodi birla yashaydi. Kumushning umri juda qisqa
bo’ldi. Ammo mana shu qisqa hayotida u muhabbat deb atalmish eng oliy tuyg’uni nima
ekanligini bildi. Taqdir uni Jannat rayhoni bo’lmish farzandek buyuk ne’mat bilan siyladi.
Turmushida vafoli yor, qaynona — qaynotasining sevimli kelini bo’lish nazarimda har bir
qizning eng katta orzusi bo’lsa kerak. Kumush mana shunday baxtga ega bo’lgan tolei baland
O’zbek qizining timsoli edi! Demak u b
ekorga yashamagan. Zero, inson hayoti qancha
yashagani bilan emas, balki qanday yashagani bilan o’lchanadi.
Qodiriyning ushbu romanlari nafaqat ishqni, balki mustabid shurolar hukumronligi
davridagi xalqning og’ir turmush – tarzini kuylagan o’lmas, durdona asardir! Ushbu romanni
o’qir ekanman, o’sha davr o’sha muhitda tushub qolgandek his qildim o’zimni. Bu ham bo’lsa
muallifning iqtioridan bir nishonadir. Chunki, barcha uchun birdek aziz bo’lgan asar yaratish
ijodkordan nihoyatta katta bilim va ko’nikmani talab qilishini biz yosh qalamkashlar juda
yaxshi bilamiz. Shunday katta salohiyat sohibi bo’lgan Qodiriyga esa shu o’rinda tasannolar
aytging keladi kishi. Hozirda birortamizning honadonimiz yo’qki, Qodiriyning asarlari
bo’lmasa va uning ijodidan xech bo’lmaganda bitta asar mutolaa qilmagan odam bo’lmasa
kerak nazarimda. Agar shundaylarga ko’zim tushsa to’g’risi ularga rahmim keladi. Chunki
uning xar bir asarida insoniylik, ilm — ma’rifatlilik, shu bilan birga qalbdagi eng ezgu hislar
ya’ni muhabbat tuyg’usi ulug’lanadi. Axir insonni bezab turuvchi, uni ongsiz mavjudotlardan
ajratib tom ma’noda inson qilib turuvchi asosiy me’zonlar ham shu emasmi aslida!? Hayot
deb atalmish eng chuqur daryoda suzar ekanmiz, bizning taqdirimizda nimalar bitilganiga va
shu bitilgan taqdir bizlarni qay ko’chalarda sarson –u –sargardon qilishini bilmaymiz. Agar
asar qahramonlari achinarli yakun topgan
taqdir egasi Zaynab, go’zallik timsoli bo’lib gavdalangan Kumush va ikki o’t ichida ezilgan
Otabeklar ham taqdirlari shu yusunda zavol topishini agar oldindan bilganlarida edi, baliki
shunchalar dil xiraliklar bo’lmasmidi.Biz qanchalik taqdirimizni oldindan bilishga xarakat
qilmaylik, buning sira iloji yo’q. Agarda buning ilojisi bo’lganda eng avvalo O’zbek oyim o’g’li
Otabekni ikkinchi marta ya’ni o’zining orzu – havasi uchun uylanib, birovning jondan aziz
farzandlariga ularning taqdirlari ayanchli yakun topishiga also yo’l qo’ymagan bo’lardi. Agrda
Toshkentda qizini shunday shumliklar kutayotganini Oftob oyim va Mirzakarim qutudorlar
bilganida also uni o’z oldlaridan bir qadam ham olisga yubormagan bo’lur edilar. Zaynabning
otasi martaba va boylikni qanchalar sevmasin agarda jigar go’shasini Yusufbek Hoji uyida
falokat kutayotganini oldondan bilganida xech qachon uni bu honadonga yo’liqtirmas edi. Ammo na iloj, bu taqdir uning oldida esa barchamiz bosh egib taslim bo’lishdan-da boshqa
ilojimiz ham yo’q. Chunki, bu taqdir. Uni esa eng oliy zot yaratgan belgilaydi. Men bu asarni
o’qib bunga yana bir karra amin bo’ldim.
